Şair, müellif, gazeteci, senarist ve eleştirmen Attila İlhan, savcı Bedrettin Beyefendi ile Memnune Hanım’ın birinci çocuğu olarak 15 Haziran 1925’te İzmir’in Menemen ilçesinde dünyaya geldi. Tıpkı vakitte divan şairi de olan Bedrettin Beyefendi emekli olduktan sonra avukatlık yapmak üzere ailesiyle İzmir’e taşındı.
İlhan, birinci tahsilini Karşıyaka Cumhuriyet İlkokulu ile Karşıyaka Ortaokulu’nda tamamladı. Babasının vasıtasıyla şimdi öğrencilik yıllarında edebiyata ilgi duymaya başlayan İlhan, 3. sınıftayken “İlkbahar” başlıklı birinci şiirini kaleme aldı, ortaokulda ise roman yazmaya başladı.
İzmir Atatürk Lisesi birinci sınıfta okurken mektuplaştığı bir kıza gönderdiği Nazım Hikmet şiirleri nedeniyle 1941’de 16 yaşındayken komünizm propagandası yapmaktan tutuklanan İlhan, okuldan uzaklaştırıldı, 3 hafta nezaret altında, iki ay mahpusta kaldı.
Attila İlhan’a Türkiye’nin hiçbir yerinde okula gidemeyeceğine dair bir doküman verildi. Babasının hukuk çabasının akabinde İlhan, Danıştay kararıyla 1944’te okuma hakkını tekrar kazanarak, İstanbul Işık Lisesi’nde eğitime başladı.
İlk mükafatını “Cebbaroğlu Mehemmed” şiiriyle aldı
İlhan, lise son sınıftayken amcasının kendisinden habersiz katıldığı, birinciliği Cahit Sıtkı Tarancı, üçüncülüğü ise Fazıl Hüsnü Dağlarca‘nın aldığı CHP Şiir Armağanı’nda “Cebbaroğlu Mehemmed” isimli şiiriyle ikincilik mükafatını kazandı.
Liseden 1946’da mezun olan şair, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne kaydoldu. Üniversite yıllarında “Gün” ve “Yığın” isimli mecmualarda çeşitli şiirler kaleme aldı.
Attila İlhan, 23 yaşındayken toplumsal hassaslıkla yazdığı birinci şiir kitabı “Duvar”ı, 1948’de kendi imkanlarıyla okurla buluşturdu. Özgürlük, yurtseverlik, özveri, barış, insanlık temalarını ele alan şiirlerinde, İkinci Dünya Savaşı’nın tansiyonu, zahmetleri ve çöküntülerini anlattı.
Aynı yıl Fransa’nın başşehri Paris’e gitmeye karar veren İlhan, 6 yılını İstanbul, Paris ve İzmir ortasında geçirdi. İlhan, Paris’te kaldığı vakit sosyal-siyasal müşahedeler yaptı ve bu müşahedelerini ileride çıkaracağı romanlarında ve şiirlerinde kullandı.
1953’ten sonra senaryo yazmaya başladı
Usta edebiyatçı, Türkiye’ye döndükten sonra, 1951’de “Gerçek” gazetesinde yazdığı bir yazı nedeniyle hakkında soruşturma açılınca yine Paris’e gitti. Türkiye’ye kesin dönüş yapan, üniversite eğitiminin son yılında okuldan ayrılan İlhan, 1953’te “Vatan” gazetesinde sinema eleştirmenliği yapmaya başladı.
Yazar İlhan, birinci romanı “Sokaktaki Adam”ı 1953’te yayımladı. Daha evvel yazdığı 10 romanı yayımlamayan İlhan, yaptığı bir açıklamada, çok makul bir sebebi olduğunu belirterek, “Çünkü biliyorum ki muharrirler birinci romanlarında kendilerini anlatır. O da romancılık değildir. Günlük tutmaktır” sözleriyle açıklamıştı.
Erzincan’da 1957’de vatani vazifesini yaptıktan sonra sinema çalışmalarına yük veren İlhan, Yeşilçam için çalışmaya başladı. Metin Erksan ve Fikret Hakan üzere isimlerle yaptığı uzun sohbetlerde, “Toplumcu sinema nasıl olmalı?” sorusunun karşılığını arayan İlhan, Ali Kaptanoğlu takma ismiyle “Kartallar Yüksek Uçar”, “Yarın Artık Bugündür” ve “Sekiz Sütuna Manşet”in de ortalarında bulunduğu 15 kadar senaryo kaleme aldı.
Yönetmenliğini Lütfi Akad’ın üstlendiği, Attila İlhan’ın yazdığı, kardeşi Çolpan İlhan ve Sadri Alışık’ın başrolünde yer aldığı “Yalnızlar Rıhtımı”, özgün atmosfer denemeleriyle dikkati çekti.
Babasının vefatından sonra 8 yıl İzmir’de kalan şair, burada “Demokrat İzmir” gazetesinin başyazarlığını ve genel yayın direktörlüğünü yürüttü. Biket İlhan ile 1968’de evlenen İlhan’ın bu evliliği 15 yıl sürdü ve boşandıktan sonra Ankara’ya yerleşti. Burada Bilgi Yayınevi’nin danışmanlığını yürüten İlhan, “Yaraya Tuz Basmak”, “Sırtlan Payı” ve “Fena Halde Leman” romanlarını kaleme aldı.
Şairliğinin başlarında halk şiirleri ve yaklaşık 200 gazel kaleme aldı
Daha sonra İstanbul’a taşınan ve “Gelişim Yayınları”nda misyon alan usta şair, Milliyet, Güneş, Yeni Ortam, Kelam, Meydan Gazetesi ve Cumhuriyet gazetelerinde uzun yıllar köşe müellifliği yaptı.
Bir periyot müstear isimlerle edebiyat hayatını sürdüren, senaryolarında “Ali Kaptanoğlu” takma ismini kullanan İlhan, Türk edebiyatında “Kaptan” lakabıyla anıldı, “Beteroğlu” takma ismiyle da “Yücel” mecmuasında şiirlerini yayımladı.
Attila İlhan, şairliğinin başlarında halk şiirleri ve yaklaşık 200 gazel kaleme alırken, daha sonra Nazım Hikmet’tin üslubundan etkilendi.
Seçilmiş Öyküler, Kaynak ve Ufuklar dergilerindeki yazılarında “Bobstil ve alafranga” olarak isimlendirdiği “Garipçiler”in karşısında yer alan İlhan, 1952-1956’da çıkardığı “Mavi” isimli mecmuanın etrafında toplanan muharrir Orhan Duru ve Ferit Edgü üzere isimlerden oluşan edebi topluluğunun çalışmalarıyla “Mavi” ya da “Maviciler” ismiyle tanınan toplumcu, gerçekçi şiir akımını başlattı.
Şiirlerinde yeni bir ses tertibi oluşturarak, kendine has bir üslup geliştiren Attila İlhan, bir röportajında şunları aktarmıştı:
“Şiir gelir ve kendini yazdırır. Bu işin zanaatkarlığını da aslında aşağı üst 50 yıldan beri yaptığım için şiir yazmakta o kadar zorlanmıyorum. Bu bakımdan şiir benim hayatımda çok yer tutmuyor. Benim hayatımda daha çok yer tutan öbür şeyler vardır. Bunların içerisinde bir sefer astronomi merakım vardı.
Liseyi bitirdikten sonra matematik astronomiye gitmeye istekli bir gençtim lakin o vakitler buna imkan vermedi. Biraz da babam istemedi. O vakitten bu vakte astronomi, astrofizik bahisleriyle çok yakından, merakla ilgilenirim ve uzayda olan olaylar, birinci derecede ilgi etrafıma girer. Bu yüzden de bilim kurgu dediğimiz edebiyat yapıtları benim merakla beklediğim yapıtlardır.
Bunun dışında çocukluğumdan beri çok yakından sinemayla ilgilenen birisiydim. Doğal bu sonunda beni senaryo yazmaya götürdü. İmzamla olmayan 15 kadar senaryom sinema olmuştur. Kendi imzamla yazdığım 5 yahut 6 senaryo, büyük televizyon kanallarında gösterilmiş. En son ‘Sokaktaki Adam’ romanımın senaryosunu yazdım, o sinema olarak çekildi.”
Gazetecilikte muhabir, sekreter, köşe müellifi, başyazar ve genel yayın müdürü vazifelerini yürüten İlhan, “Yağmur Kaçağı” ve “Ben Sana Mecburum” isimli şiir kitaplarıyla genç şairleri etkiledi.
Romanlarında tarihî hususlara yük verdi
Roman bahislerini daha çok mahallî ve kırsal olayların üzerine kuran muharrir, Türkiye’nin yakın periyot tarihini siyasal, ekonomik ve toplumsal yanlarıyla ele alan bir yapı içinde işledi.
Attila İlhan, romanlarında çizdiği karakterlerle Batı kültürünün Türkiye’ye olumlu ve olumsuz tesirlerini, Avrupa’daki kentlerle örtüşen bir yapı içinde irdeledi. “Sokaktaki Adam” ve “Zenciler Birbirine Benzemez” romanlarında tarihi hususlara yük veren muharrir, “Öz Türkçe” akımına karşı çıkan bir tavır sergiledi.
Yazar, “Aynanın İçindekiler” isimli roman serisinde “Bıçağın Ucu”, “Sırtlan Payı”, “Yaraya Tuz Basmak”, “Dersaadet’te Sabah Ezanları”, “O Karanlıkta Biz”, “Allah’ın Süngüleri-Reis Paşa” ve “Gazi Paşa” yapıtlarında, Türkiye’nin tarihi olaylarını, politik ve toplumsal istikrarlar üzerinden ele aldı.
Fransız romancı Andra Malraux’un “Kanton’da İsyan” ve “Umut” kitapları ile Fransız şair Louis Aragon’un “Basel’in Çanları” isimli kitabını Türkçeye çeviren usta kalem, Cumhuriyet gazetesindeki “Söyleşi” köşesinde kaleme aldığı yazıları ve TRT 2’de “Zaman İçinde Yolculuk” başlığıyla yayımlanan programının konuşmalarından derlenen yazılardan oluşan 5 kitabı okuyucuyla buluşturdu.
Yaşamı boyunca birçok ödül alan İlhan, “Tutuklunun Günlüğü” isimli kitabıyla 1974’te “Türk Lisan Kurumu Şiir Ödülü”nü, “Sırtlan Payı” isimli romanıyla da 1975’te “Yunus Nadi Roman Armağanı”nı mükafatını aldı.
Attila İlhan, 1985’te kalp krizi geçirdi ve kardiyolojik meseleleri 2004’e kadar devam etti. 10 Ekim 2005’te İstanbul’daki konutunda geçirdiği ikinci kalp krizi sonucu 80 yaşında vefat eden sanatkarın cenazesi Aşiyan Mezarlığı’na defnedildi.
Sanatçının ismine, 2007’de kurulan “Attila İlhan Bilim Sanat Kültür Vakfı” tarafından edebiyat alanında her yıl çeşitli mükafatlar veriliyor.
Usta şairin kimi yapıtları şöyle:
Şiir: “Duvar”, “Sisler Bulvarı”, “Yağmur Kaçağı”, “Ben Sana Mecburum”, “Bela Çiçeği”, “Yasak Sevişmek”, “Tutuklunun Günlüğü”, “Böyle Bir Sevmek”, “Elde Var Hüzün”, “Korkunun Krallığı”, “Ayrılık Sevdaya Dahil”
Roman: “Sokaktaki Adam”, “Zenciler Birbirine Benzemez”, “Aynanın İçindekiler Serisi”, (Gezi) “Abbas Yolcu”
Senaryolar: “Yalnızlar Rıhtımı”, “Ateşten Damla”, “Şoför Nebahat”, “Devlerin Öfkesi”, “Rıfat Diye Biri”, “Ver Elini İstanbul.” (AA)