Dila Taşçı
Nadir İmrek’in ‘Zamanı Gelince’ isimli romanı Kor Kitap tarafından yayımlandı. Kitapta yakın tarihin devrimci hareketine içeriden bir bakış sunan İmrek, hem periyodun şartlarını hem de sosyalist birikimin tabiatını görünür kılmayı amaçlıyor.
İmrek ile romanı ona yazdıran bellek ve Türkiye’nin ‘karanlık çağı’ üzerine konuştuk. İmrek, kendi yaşadıkları üzerinden periyodun şartlarını da paylaştı.
Öncelikle, 70’li yılları romanınıza vakit olarak seçmenizin sebebini merak ediyorum. Sizi bunları yazmaya götüren seyahatinizden kelam eder misiniz?
Birçok nedeni olmalı… Fakat öncelikle benim ve neslimin direkt yaşadığı, tanıklık ettiği büyük bir toplumsal devinimin, onun imkanlarının ve eksiklerinin anlaşılmasına katkı eforu diyebilirim bu roman için. Daima birlikte manaya, sonuçlar çıkarma, toplumsal muhasebeye dair bir deneme ‘Zamanı Gelince’. Darbe devri üzere iki sınıf için tarihî bir sürecin birçok sanat yapıtına husus olması gerekir. Toplumcu gerçekçi edebiyatı önemseyen biri olarak o devri bir romanla kıymetlendirmiş oldum. Okurun çıkaracağı sonuçları da merakla bekliyorum.
Biraz daha açmak isterim; o yıllar, çürüyenin bağrında doğmakta olan yeniye tanıklık etmenin, her yerde, daima birlikte türkü söyler üzere yeninin filizleneceği toprağı karıp sulamanın nasıl bir şey olduğunun toplumsal hafızaya düşmesini istedim. Her şartta, her durumda direnmenin, yeni bir yol açmanın da beşere dair olduğunun hatırlanması değerli benim için. Bugün buna her zamanki üzere gereksinimimiz var. Toplumcu gerçekçi edebiyatın karakterinde var, periyodun bir fotoğrafını çekiyorsunuz bir yanıyla. En koyu karanlıkta yol gösteren bilince, umuda tutunduran ışık huzmesi peşinde koşmak diyebilirim bu çalışmaya. Onun kırıntılarını topluyorum. Bir kesimi olduğum tarihi seyahatte, çıkınımdaki ufak tefeğin standı de diyebilirsiniz. Karanlık dehlizlere karşı yürekli olunmazsa çıkılmıyor aydınlıklara ve aslında bugünkü birikimimizi o periyodun, öncesinin ve sonrasının birbirine bağlanmış direnişlerine borçluyuz. Direncin, direnişin bir bedeli var lakin onun yarına bıraktığı bedelle kıyaslandığında acıların çekilmesi boşuna değil. Her devir gerekli olan direnç. Direnç de nereden beslendiğinize bağlı; hangi pınardan su içtiğinize, nereden nefes aldığınıza…
Tabii 40 yıl evvelki yaşanmışlıkları bahis alan bir romanın birebir vakitte bugünün Türkiye’si ile kimi yanlarıyla büyük benzerlik taşıyor olması çok acı veriyor beşere. Bu acı duygusu bana dair, bize ait. Hem eski yaralarım kanıyor ve hem bugün hala neden böyleyiz sorusu beynimin duvarlarında yankılanıyorken, bedel ödeyen dostlar, yoldaşlar da pek erken ayrılırken ortamızdan, yazmak neredeyse misyon oldu benim için.
”ZAMANI GELİNCE’, TOPLUMSAL YAŞANMIŞLIKLARIN ANLATIMI’
Bir darbeyi ve ardından yaşanan hak ihlallerini yazarken zorlandınız mı? Romanın yazım sürecinde yaşadıklarınızı anlatır mısınız?
Acılarımızı yalnızca bilinsin diye yazmayız. Şayet yeni acılar yaşanmasın diye bir tasamız yoksa unutmaya çabalarız. İnsanın acılarını yazması, yarasını kanatmasıdır. Sıkıntı bir şey bu. Kendimden kesimler olsa da toplumsal yaşanmışlıkların anlatımıdır ‘Zamanı Gelince’.
Toplumsal acılarımız daima kanıyor ve kanamaya kayıtsız kalınmıyor olsa da insan yaşadıklarından uzaklaşarak yazmaya çabalıyor. Yazarken tekrar yaşayıp zorlanıyor olsan da… Fakat yalnızca kendi acınız değil, sınıfın, işçilerin toplumun acısı ve yaşadıkları kelam konusu olan. Yoksa acılar beşere yük olur, üstünüze çöküp hareketsiz kılar sizi. Acıyı yazdıran, direnci paylaşma duygusudur. İnsan acıyı paylaşmakta zorlanıyor olağan ki. Yazarken içiniz burkuluyor, genziniz yanıyor, bir an gözleriniz buğulanıyor yaşanmış olanı düşünürken. Lakin geleceğe direnişi bırakmaya bakmalı…
Tüm bunları yazarken nasıl bir art plana sahiptiniz, bunlar kendi gazeteci hafızanızda mı yer alıyordu yoksa canlı şahitler ya da yazılı birtakım kaynaklar mı temel alındı?
Arka plan, ülkenin tarihi, tarihimiz. ‘Zamanı Gelince’yi yaratan, sınıfın ve işçilerin hayatıdır. Egemenlerin sömürü ve baskı nizamını ayakta tutmak için geliştirdikleri dönemsel iktidarların kıssasıdır tıpkı vakitte. Toplumcu kaynaktan beslenenlerin daima ağrıyan iki yarası vardır; biri acı, başkası direnç. ‘Zamanı Gelince’nin omurgasını, şuurum ve belleğimde duranlar belirledi diyebilirim. Beni romanı yazmaya sürükleyen daha çok hafızam ve tanıklıklarım oldu. Daima beynimin bir yanında yeşerip büyüdü yazdıklarım. Fakat şahitler da var. Muhatabı, şahitleri, sanıklarıyız geride kalan ve bugün süren bu yaşamın… Uzun yılar boyunca içinde taşıyorsun yazdıklarını, sonra paylaşarak yaşamaya devam ediyorsun. Uğraşın içindeyseniz kaynaklar besliyor insanı. Ezilenlerin dünyasındayız ve bu bizim hikâyemizdir.
Bilmeyenler için şunu da eklemeliyim, ‘Ben de Sana Onu Söyleyecektim’den sonraki süreçtir bu romanın yaşandığı devir. ‘Ben de Sana Onu Söyleyecektim’, emekçi ve işçilerin lokomotifinde olduğu, toplumsal harekette bayrakların dalgalandığı süreci anlatır. ‘Zamanı Gelince’ ise bu umutlu yürüyüşün sert durduruluşunun yarattığı içsel kanamayı anlatıyor. Bayrakların yanı başımızda yere düştüğü şartlarda tekrar toparlanıp gayret bayrağını ele almanın iç sancıları, toplumsal acıları, direncidir. ‘Zamanı Gelince’, politik personel hareketinde yer alanlara dair tanıklıklarımdır; bana aktarılanlar, dinlediklerim, emekçilerin ömürleri ve tecrübeleri ile harmanladığım edebi bir kurmaca denemesidir.
Devletten kaçan Sami’nin kent değiştirdikten sonra izini biraz olsun kaybettirdiğini gördük fakat daha sonra büyük bir eksikliğe düşüp fabrikada iş başvurusu yaptı. Sami’nin yakalanmasına sebep olan bu eksikliğe günümüz solcuları da sık sık düşüyor. Durumu bu biçimde ele almanızı bir tenkit olarak okumak mümkün mü?
Şimdiki şartlar farklı fakat Sami’nin öyküsü her vakit, her coğrafyada izlerini görebileceğimiz bir olgu diyebiliriz. Nesnellikten uzaklaşarak güzele giden şeyin optimist beklentiye dönüşmesi halini çok yaşıyoruz. Sami sonra iç çekip duruyor, hayıflanıyor, kahrediyor yaptığından ötürü. Randevu yerine giderken kılı kırk yarıyor lakin karşı karşıya olduğu gücü kâfi ağırlığınca tartamayıp öteki tarafta öteki bir çıkmaza sürükleniyor. Hükümranlar ile emekçi ve işçiler ortasındaki iktidar kapışmasının boyutu gereğince idrak edilemedi galiba hissine kapılıyor.
Caption İki farklı sınıf olmadıkları tıpkı ideolojik kaynaktan beslendikleri halde Erdoğan iktidarı ve siyasal İslamcı Fethullah Gülen hareketinin hengamesini ve sonuçlarını gördük. Meğer romanın kahramanları bir sınıfın iktidarı gayretindedirler. Neyse, Sami yakalanıyor, yanlışını görmekle kalmıyor, örgütün büyük bir darbe yediğini de anlıyor, bir an bir şaşkınlık içinde kalsa da tereddütsüz direnmeyi seçiyor. Doğal Yalnızca Sami değil, aylarca süren azaplı sorgu kademesinin akabinde herkes kusurlarını sorguluyor, kendi öngörüsüzlüğünü, yaptıklarını ve yapamadıklarını orta yere seriyor. Çözülme de var, direniş de… Fakat samimi bir iç hesaplaşma eforu var. 12 Eylül askeri darbesi sürecinde kendi hisselerine düşen yanılgıların, yanlışların en azından bir kısmına ayna tutulan bir demdir o hararetli koğuş tartışmaları, ağır sohbetler.
‘ZALİMLER VE MAZLUMLAR DAİMA VAR, ZALİMLERİN GİYSİSİ DEĞİŞİYOR’
Şimdilerde eski gücünü yitirmiş, başkan takımları tutuklanmış, örgütlülüğü ziyan görmüş bir soldan bahsetmek mümkün. Kitabınızın isminde bugünün sol sosyalist demokrat kanadına bir gönderme mi var? Evet, bugünler bu türlü geçiyor lakin ‘Zamanı Gelince’ tekrar eskisi üzere faşizmin karşısına dikileceğiz bildirisini almak uzak bir temas mı olur?
Yetmişli yıllarda devasa bir işçi-emekçi-halk hareketi vardı. Emekçiler, gençler, bayanlar, aydınlar… Her lisandan ve kültürden halklar yeni bir nizam arayışındaydı. Devrimci telaffuz yalnızca duvarlardaki yazılarda yer almadı, yüreklerde yer etti ve milyonlarca beşerde ete kemiğe bürünerek harekete geçti. İnsan yaparken, denerken öğrenir lakin bu hareket; potansiyeline uygun sonuca ulaşamadı. Bunda devrin kapitalist gelişme özellikleri, kentleşme, personel sınıfının nicel ve nitel örgütlenme seviyesi, emperyalist zincirin Türkiye hükümranlarına biçtikleri rol ve onların hareket kabiliyetinin rolünü akılda tutmadan darbe süreci anlaşılamaz kuşkusuz. Lakin devrin devrimcilerinin değerli eksikliklerinin olduğu da bir gerçek. İnsan iradesi her şey değildir fakat bütün öteki şartların elverişli olduğu durumlarda irade belirleyici olabilir. Başkaldırmadan yenilmeyi hazmetmek çok sıkıntı. Çarpışarak yenilmek geleceğe diğer bir destan bırakır.
Darbecilerin ağzından dökülen “biz darbe yapmasaydık, onlar iktidara gelecekti” kelamlarından de bir sonuç çıkarmak mümkün. Periyodun sosyalist-devrimci hareketinin imkanları ve yetersizliklerinin tartışması elbette bir romanın konusu olamaz. Lakin romandaki olaylar örgüsünde, roman bireylerinin karakter tahlili kapsamında, bu çeşitten tartışmalar için ipuçları olabilir. Darbenin bir gayesi vardı ve ona ulaştı. Devrimci güçler büyük darbe aldı. Sol ve sosyalist güçleri çökertmeyi planladılar ve bunu büyük oranda başardılar. Örgütlere darbe vurulunca toplumdaki tesirleri süratli oluyor. Ezilenler cephesinde önemli bir kırılma yaşandı. Darbenin tesiri uzun sürdü. Seksenlerin ortasındaki emekçi hareketi toplumu silkelese de sosyalistler o periyodu hakkıyla değerlendiremedi. Eski üslup ve alışkanlıklardan kurtulmak kolay olmuyor ve yine toparlanmak da o kadar kolay olmadı doğal ki.
Hala süren tesirleri var darbenin. Vakti ve coğrafyası değişse de muktedirler birbirinden besleniyor, birbirlerinden doğuyor, birbirlerine benziyorlar. Zalimler ve mazlumlar daima var. Zalimlerin giysisi değişiyor. Bir yerde, bir vakitte üniformalı; bir diğer vakitte, kravatlı, bir öbür coğrafyada bazen sarıklı-takkeli, cübbeli olabilirler. Ancak tüm zulüm düzeneklerinin öğüttüğü insan canı, insan emeği, insan onuru. Ve büyük insanlığın yürüyüşü, sömürü ve zulmün her türlüsü tarihin çöplüğünde yok olsun diyedir. Elbette vakti gelince…
Romanınızda husus edindiğiniz darbe periyotlarını sizin jenerasyonunuz da birebir yaşadı. O devir aklınıza geldiğinde unutamadığınız bir yaşanmışlık var mı?
İnsan neyi hatırlamak isterse anıları oradan depreşir. Benimki o devasa hareketin kolay mağlubiyetinin acısı. Bunu romana sinmiş olarak görmek mümkün. Romanda 12 Eylül darbesi yer olsa da en müthiş şartlarda direnenlerin, en iktidar olunduğu sanılan vakitlerde bastırılamayan direnişin, ezilemeyen umududur görünen. Nerede olursa olsun diş ile, tırnak ile, umut ile, sevda ile, düş ile direnenler olduğunu, direnmenin imkanlı olduğunu hatırlamak değerli bence. Umarım okur da bunu bulur.
Bugünkü iktidar beşere eskiyi ziyadesiyle anımsatan bir zorbalığın eseri. O vakit daha çok kahrediyor insan. İçimdeki yaradır o devrin bir demokratik halk iktidarına, sosyalizme gerçek ilerletilemeyişi. Fakat bugün yeniden o sınıfa ve işçilere ve insanlığa dair o ulvi efor içindeyiz, daha kapsamlı daha karmaşık fakat bu denli tecrübenin bizi o ışığa ulaştıracağını düşünüyorum.
”ZAMANI GELİNCE’Yİ SEYAHAT DİRENİŞİ’NE ADIYORUM’
Kitabı elimize aldığımızda bizi birinci karşılayan ağır hisler uyandıran ithafınız oluyor. Bu noktada Seyahat hareketlerinin sizin için söz ettiklerini okurla paylaşmak ister misiniz?
Gezi Direnişi, bitmeyen arbedenin dalgalanan umut bayraklarının yüreklerdeki iz düşümü. Evet, umudun ve direnişin en karanlık vakitte bile bitmediği kıssayı bahis eden ‘Zamanı Gelince’yi Seyahat Direnişi’ne adıyorum. Direnişte hayatını kaybedenlere, yaralananlara, yargılananlara, tutsak edilenlere ithaf ettim.
Yeni periyodun yeni direnişiydi Seyahat. Ben de içinde yer almış olmaktan memnunum. Yargılandığımız, birlikte beraat ettiğimiz arkadaşlarım artık mahpusta. İktidarın yönlendirmesiyle öbür bir hesapla tekrar açıldı dava ve arkadaşlarımızdan öç alıyorlar. Bir zulmün çarkının devridaimi sürecidir Seyahat yargılamaları ve tutsaklıkları. Gazeteciler, müellifler, muhalifler hapishanelere dolduruldu. Yüreğim hapishanelerdeki arkadaşlarımla atıyor. Olağan bugün birçok yerde ateşler yakıldı, direnişler var. Personel ve işçilerin, gençlerin, bayanların gayreti büyüyor. İran’daki direnişi de anmak gerek. 22 yaşındaki Mahsa Jîna Amini’nin direnişi dünyada yankılanıyor. Oradaki zalimlerin de uykusunu kaçırıyor özgürlük arayıcıları. Halklar yeni bir hayat için direniyor, ‘Zamanı Gelince’deki direnişin öbür boyutları yaşanıyor dört bir yanda.
Son olarak okurlarınıza kitap teklifleriniz var mı? Kesinlikle okuyun dediğiniz bir kitap tavsiyeniz varsa almak isteriz.
Bol bol okumalı. O kadar çok var ki tavsiye edebileceğim kitap. Birini söylesem başkasına haksızlık etmekten korkarım. Okumak mavi berrak bir ırmak üzere akmaksa okumalı hep… Edebiyatla, sanatla donanmalı…