Arnavutluk Başbakanı Edi Rama, başşehir Tiran’da Bektaşi tarikatı için Vatikan gibisi, hükümran bir mikro devlet kurmayı planladıklarını söyleyerek yeni bir tartışma başlattı.
Mini devletin ülkenin sayıca en büyük dördüncü dini topluluğu Bektaşilerin siyasi merkezi olması planlanıyor.
Rama’nın ABD’de lisana getirdiği teklif, Arnavutluk’ta şaşkınlık yaratırken öneriyi “halkla münasebetler çalışması” diye tanımlayan ve Edi Rama’nın siyaset üslubuna bağlayan yorumlar yapıldı. Üniter devlet öngören Arnavut anayasasının da bu türlü bir teşebbüse müsaade vermeyeceği lisana getiriliyor.
Türkiye’deki Bektaşi toplumundan da “devlet güdümünde din istemiyoruz” kanısıyla bu teklife karşı sesler yükseldi.
Arnavutluk’ta geçen yıl yapılan nüfus sayımına nazaran Bektaşi toplumunun, nüfusun yüzde 10’unu oluşturduğu iddia ediliyor.
Edi Rama, mikro devlet planından, BM Genel Konseyi’ndeki konuşmasında “Amacımız, Tiran’daki Bektaşi Dünya Merkezini hâkim bir devlete, yeni bir ılımlılık, müsamaha ve barış içinde birlikte yaşama merkezine dönüştürmek” cümlesiyle bahsetti.
Ancak Rama, BM’deki konuşmasından birkaç gün evvel, daha evvel hiç duyulmayan planlarını birinci olarak New York Times gazetesine anlatmıştı.
Rama, gazeteye bu yeni devletin gayesinin, Arnavutluk’un “gurur duyduğu hoşgörülü İslam versiyonunu teşvik etmek olduğunu” söyledi ve “Bu dini müsamaha hazinesine uygun bakmalıyız ve asla çantada keklik görmemeliyiz” diye konuştu.
Nasıl bir mikro devlet?
Yine New York Times’a konuşan Arnavutluk’taki Bektaşi tarikatının “Baba Mondi” diye de bilinen lideri Edmond Bramihaj, mini devlette alkolün özgür olacağını, bayanların giysilerine karışılmayacağını, rastgele bir hayat biçiminin dayatılmayacağını belirtti.
Baba Mondi “Tanrı hiçbir şeyi yasaklamıyor, bu yüzden bize akıl verdi. Bütün kararlar sevgi ve nezaketle alınacak” diye de ekledi.
Basına yansıyan planlara nazaran Tiran’daki Dünya Bektaşi Merkezi’nden oluşacak küçük devletin yüzölçümü 27 dönüm. Yani, Vatikan’ın beşte biri alanı kaplayacak. Vatandaşları da yalnızca Bektaşi din görevlilerinden ve kamu görevlilerinden oluşacak.
Hükümetin başı tarikat lideri olacak ve dini ve kamusal işleyiş bir kurul tarafından yönetilecek.
Planlar, Arnavutluk’taki Bektaşi tarikatı tarafından memnuniyetle karşılandı.
“Bektaşi Tarikatı’nın egemenliği, giderek ayrışan dünyada kapsayıcılık, dini ahenk ve diyalog bedellerini güçlendirmek ismine değerli bir adım” denildi.
Bektaşilik nedir?
Bektaşilik tarikatı ismini 13. yüzyıl Türkmen dervişi Hacı Bektaş-ı Veli’den alıyor. Günümüzde Balkanlar’da yaygın Babaganlar ve Türkiye’deki Çelebiler isimli iki kola ayrılıyor.
Şu anda Arnavutluk’ta hakim olan Babagan Bektaşilerin önderleri “mücerret”, yani evlenmiyorlar. Zira Hacı Bektaş-ı Veli’nin hiç çocuğu olmadığına inanıyorlar. Türkiye’de, Nevşehir’in Hacıbektaş ilçesinde yerleşik Çelebiler ise Hacı Bektaş-ı Veli’nin soyundan geldiklerini söylüyorlar.
Çelebiler, o periyot Osmanlı devletinin de tanıdığı bir pir ailesi ve Osmanlı devletinin de onayıyla Nevşehir’deki Hacıbektaş tekkesinin postnişinliğini, yani liderliğini yapıyorlar.
ABD’deki Willam & Mary Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ayfer Karakaya-Stump Bektaşiliğin Osmanlı devrinde “çok ikircikli bir pozisyona sahip olduğunu” vurguluyor.
Bir yandan devletin kabul ettiği, kolladığı ve çeşitli siyasi ve askeri gayelerle kullandığı bir tarikat. Öte yandan da her vakit potansiyel “sapkın” olarak görülüp, baskı altına alınabilecek kümeler içinde.
Necmettin Erbakan Üniversitesi’nden İlahiyat Profesörü Prof. Dr. Hülya Küçük de “Heterodoks imaja her büründüğünde onları Sünniliğe döndürmeye çalışan şahıslar, başkanlar, Osmanlı padişahları olmuştur. Sünnilik denetimi altından çıkarılmaması için uğraşılmıştır, uğraş gösterilmiştir” diyor.
Osmanlıların 16. Yüzyılda İran’la giriştiği savaşlar periyodunda Bektaşi piri Kalender Çelebi’nin Osmanlı’ya isyan etmesi üzerine, tarikat bir mühlet kapalı kaldı.
Doç. Dr. Meral Karakaya-Stump, Osmanlı Devleti’nin 1600’lerin başından itibaren tekrar Çelebilerle bir sulh noktasına geldiğini ve Çelebilere aslında dayanak olduğunu söylüyor;
“Osmanlılar, öbür Kızılbaş, Alevi ocakları üzerinde Çelebilerin denetimini artırmak için Kızılbaş – Alevi hareketiyle ilişkili dergah ve tekkeleri direkt Çelebilere bağlıyor. Onlar da geleneğin yaşayabilmesi için devletle uzlaşmaya gidiyorlar. Bir yandan da güç devşirip, kendi tesir alanlarını da genişletiyorlar.”
Ancak bu barış 1826’da 2. Mahmut’un Yeniçeri Ocağını ve Yeniçerilerle özdeşleşmiş Bektaşi tarikatını kapatmasıyla bozuldu.
Babagan kolu ise, 1826’dan sonra Çelebilerden büsbütün koptu. Türkiye’de tekkelerin kapanmasıyla da bir kısım Bektaşi babası Arnavutluk’a kaçtı ve burası daha kıymetli bir Bektaşi merkezi haline geldi. 1930’larda artık mikro devlet olması gündeme gelen Dünya Bektaşi Merkezi kuruldu. Arnavutluk’ta Bektaşilik ulusal kimliğin kıymetli bir kesimi haline geldi. Osmanlı’dan bağımsızlığın başını çekenler de Arnavutluk Bektaşileri.
Yeniçeriler ve Bektaşiler
Yeniçeriler ve Bektaşilik birbirleriyle iç içe geçmiş iki olgu.
Marmara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Mehmet Ali Büyükkara’ya nazaran Balkanlar’da Hristiyan ailelerden devşirilen yeniçerilerin çabucak İslam’a geçişleri kolay olmuyordu.
Büyükkara “Beş vakit namaz, Ramazan orucu üzere uygulamalar çabucak olacak işler değil. İnsanların biraz da psikolojisine hitap eden -Hz. Ali’nin kılıcı, Zülfikar, kahramanlık, delikanlılık gibi- onların güzeline gidecek motifleri, sembolleri taşıdığı için yeniçerilerin samimiyetle benimsediği bir tarikat oldu” diyor.
Doç. Karakaya-Stump’a göre de Yeniçerilere Bektaşi ocağı denildiği biliniyor. Bir Bektaşi babasının İstanbul’daki Yeniçeri garnizonunda vazifeli olduğu, ritüellerinde yer aldığı, Bektaşi sembollerinin kullanıldığını da söylüyor.
Arnavutluk’ta yansılar ne oldu?
BBC Türkçe‘ye konuşan Amerikalı – Arnavut akademisyen Prof. Elidor Mehilli, Başbakan Edi Rama’nın birden ortaya attığı fikrin, ülkede herkeste baş karışıklığı yarattığını söylüyor.
Mehilli “Hiç kimse bu türlü bir duyuru beklemiyordu. Arnavutluk’ta değil, New York Times’ta yapıldı. Açıkçası, bence Arnavutluk’taki Bektaşi toplumu da bilmiyordu, zira onlar da şaşırdılar” diyor.
Mehilli, ülkedeki birtakım yorumcuların bunun başbakanın bir halkla ilgiler çalışması olduğunu söylediğini vurguluyor ve “Başbakanın Batı basınında başlıklara çıkmak istediğini savunuyorlar” diye konuşuyor.
Prof. Mehilli’ye göre New York Times’ta anlatıldığı haliyle bu türlü bir devlet yasal olarak da mümkün değil. Zira Arnavutluk anayasası ülke topraklarının bölünemez olduğunu söylüyor.
Elidor Mehilli “Anayasayı değiştirebilirler tahminen ancak bu çok büyük bir atılım olur. Birçok Arnavut buna takviye vermez” diye de ekliyor.
Prof. Mehilli Arnavut başbakanının “böyle tuhaf fikirleri ortaya atıp, ne olup biteceğini izleme alışkanlığı olduğunu” da söylüyor.
Ama Mehilli’ye nazaran “bu yeniden de alışılmadık bir hamle”, zira “çok hassas bir meseleye” dokunuyor. Mehilli “Arnavutlar için farklı dinlerin bir ortada yaşaması çok değerli, çok bedel verdikleri bir husus bu” diyor.
Arnavutluk Memleketler arası Çalışmalar Enstitüsü’nün Lideri Dr. Albert Rakipi de “bu kıymetli atağın devlet kurumları, toplum ve dini topluluklarla danışılarak yapılmasını” tercih ettiğini söylüyor.
Rakipi de bir baş karışıklığı olduğu görüşünde ve o da Başbakan Edi Rama’nın üslubunun bu olduğunu belirtiyor.
Dr. Rakipi “Arnavutluk’taki Müslümanların bir kesiti çok eleştirel yaklaşıyor. Kıymetli bir sorun, bir müddet konuşup, diğer meseleleri konuşmaktan kaçınmak için kullanabileceğiniz bir şey değil. Birebir vakitte tehlikeli bir fikir. Oyun oynanacak bir problem değil” diyor.
Türkiye Bektaşileri mikro devlete karşı
BBC Türkçe’ye konuşan Alevi Bektaşi Federasyonu Genel Sekreteri Özgür Kaplan “Dünyanın rastgele bir yerinde devlet güdümünde bir inanç istemiyoruz. Arnavutluk olması bizim açımızdan çok bir şey değiştirmiyor. Genel sınırlarıyla bu türlü bir duruma karşıyız” dedi.
Bektaşilerin Babagan kolundan İzmir’deki postnişini Ali Haydar Ercan Dedebaba’nın talimatıyla açıklama yapan, Halifebaba Hacı Dursun Gümüşoğlu da Arnavutluk’ta “Bektaşi Vatikan’ı” fikrine reaksiyon gösterdi.
Ancak Doç. Dr Ayfer Karakaya – Stump “emperyalist tuzak” ve Avrupa’da “İslam’ın “ehlileştirilmesi girişimi” telaffuzlarına aralıklı:
“Biraz olsun İslam dünyasını, selefi hareketleri tanıyan biri, Bektaşilik üzerinden ıslahat yapmak, liberalleştirme yapmak vesaire üzere şeylerin hiçbir halde mümkün olmayacağını bilir. Bektaşilik esasen genel olarak İslam dünyasında hiçbir vakit kabul edilmemiş bir hareket. Bunu düşünen emperyalist güçler varsa da çok yanılıyorlar.”