Arkeolog Dr. Murat Sav: Bizans’ın özgün formlarına dair yanlış algılar süreklilik kazandı

Türkiye’de Bizans yapılarına dönük gerçek manada bilimsel çalışmaların, 1920’li ve 1930’lu yıllardaki kazılardan sonra başladığını belirten Arkeolog Dr. Murat Sav, “Esasen 1930’larda Amerikan Bizans Enstitüsü’nün çalışmalarıyla başladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Periyodun algısı, şartları ve kabul gören usulleri doğrultusunda yapılan tamirler, her vakit olumlu sonuçlar vermemiştir. Ne yazık ki, bu onarımlardaki kimi kusurlu uygulamalar bilim etraflarında yanlışsız kabul edilerek hatta günümüzde bile kısmen yanlışsız olarak değerlendirilmeye devam etmektedir. Bu nedenle, Bizans’ın özgün formlarına dair birtakım yanlış algılar süreklilik kazanmış ve hala hakikat olarak kabul edilmektedir. Bir yapının sürekliliğini sağlayabilmek için bazen yapıya yapısal müdahalelerde bulunmak kaçınılmaz hale gelebilir. Aksi takdirde, bir sarsıntı, öbür bir doğal afet ya da vakitle kendi kendine yıkılma riskiyle karşı karşıya kalabilir” diye konuştu.

Dün Fatih’te ‘Özgünü Arayış: Değişen Formlar, Dönüşen Karakterler Odağında, İstanbul’un Bizans Mimarisi’ başlıklı bir program düzenlendi. Moderatörlüğünü Doç. Dr. Mine Esmer ve Dr. Öğr. Üyesi İrem Ceran’ın yaptığı aktiflikte, Arkeolog Dr. Murat Sav bir sunum gerçekleştirdi. Sav sunumunda İstanbul’un Bizans Mimarisi’nden camiileri ele aldı.

“Bizans devrine ilişkin yapıların tümü günümüze kadar ulaşamamıştır”

Arkeolog Dr. Murat Sav, “İstanbul’da Bizans mimarisi ve şehirciliği Cumhuriyet devri boyunca farklı taraflarıyla incelenmeye çalışılmıştır. Lakin bilhassa 1920’li ve 1930’lu yıllarda asıl İstanbul, yani Suriçi bölgesinde birtakım planlar ve programlar hazırlanmış olsa da, kentin sonraki süreçteki genişlemesi ve imar faaliyetleriyle birlikte bu çalışmalar ne yazık ki unutulmuş ya da değiştirilmiştir. Çeşitli konjonktürler devreye girmiştir. Bilindiği üzere, Bizans periyoduna ilişkin yapıların tümü günümüze kadar ulaşamamıştır. Kimi yapılar kaybolmuş, kimileri yıkıntı ya da döküntü halinde varlığını sürdürürken, kimileri hala yer altında keşfedilmeyi beklemektedir. Bununla son 50-60 yılda, bu yapılar üzerinde ağır bir çalışma yürütüldüğünü de kabul etmek gerekir” diye konuştu.

“Bizans’ın özgün formlarına dair birtakım yanlış algılar süreklilik kazanmış”

20’nci yüzyılda Türkiye’de Bizans yapılarına dönük gerçek manada bilimsel çalışmaların, 1920’li ve 1930’lu yıllardaki kazılardan sonra başladığını belirten Sav, “Esasen 1930’larda Amerikan Bizans Enstitüsü’nün çalışmalarıyla başladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu durumun hem olumlu hem de olumsuz tarafları bulunmaktadır. Olumlu taraflardan biri, bilhassa birtakım Bizans yapılarındaki mozaik ve fresk dekorasyonlarının ortaya çıkarılmasıdır. Lakin olumsuz istikametleri de mevcuttur. O yıllarda Türkiye’de bu alanlarda yetişmiş uzman sayısının çok az olması nedeniyle, yapıların tamiri ve yine işlevlendirilmesi konusunda Amerikan Bizans Enstitüsü değerli bir rol üstlenmiştir. Lakin devrin algısı, şartları ve kabul gören yolları doğrultusunda yapılan tamiratlar, her vakit olumlu sonuçlar vermemiştir. Ne yazık ki, bu onarımlardaki birtakım kusurlu uygulamalar bilim etraflarında hakikat kabul edilerek hatta günümüzde bile kısmen hakikat olarak değerlendirilmeye devam etmektedir. Bu nedenle, Bizans’ın özgün formlarına dair birtakım yanlış algılar süreklilik kazanmış ve hala gerçek olarak kabul edilmektedir. Bir yapının sürekliliğini sağlayabilmek için bazen yapıya yapısal müdahalelerde bulunmak kaçınılmaz hale gelebilir. Aksi takdirde, bir sarsıntı, öteki bir doğal afet ya da vakitle kendi kendine yıkılma riskiyle karşı karşıya kalabilir. Gerçekten günümüze ulaşamayan pek çok eser, bu nedenlerle yok olmuştur” dedi.

“Ayasofya orjinal formunu korumuyor” 

Sav, Ayasofya’nın tarihi süreçteki değişimlerini de kıymetlendirdi. Sav, “Bizans devrine dönelim. Örneğin, Ayasofya’nın içinde yer alan Justinyanus’un Ayasofya maketinde görüldüğü üzere, bu alanların tamamı üçgen formda ve iki yana eğimli kırma çatı formundadır. Bu, Bizans devrine ilişkin özgün bir ayrıntıdır ve tartışmasız bir gerçektir. Osmanlı devrine geçecek olursak, 16’ncı yüzyılda Lori’nin yaptığı renkli bir gravürde, Ayasofya’nın tüm cephesinin büyük olasılıkla Horasan renginde boyandığı görülmektedir. Ayrıyeten, yapının yepyeni formunun motamot korunduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı, yapıların statik müdahale gerektirecek bir hasar ya da yıkım olmadığı sürece, özgün formlarını koruma etmeyi tercih etmiştir. Lakin 1847-1849 yılları ortasındaki Fossati onarımlarına geldiğimizde, 1847 yılında yapılan bir gravürde Ayasofya’nın yepyeni formunun devam ettiği görülürken, 1849’daki onarımın akabinde yapının günümüzdeki formuna ulaştığı gözlemlenir. Bu değişim, İsviçreli Fossati kardeşlerin müdahalesiyle gerçekleşmiştir. Bu noktada, Fossati’nin Bizans mimarisi geleneğine hâkim olmaması kıymetli bir etkendir. Osmanlı’da çalışan mimar ve ustalar çoklukla hem Bizans hem Osmanlı geleneğinin devamcıları olduğundan, bu çeşit yapılarda özgün ayrıntılara sadık kalmışlardır. O geleneği devam ettirdiği içinde onları hiçbir vakit değişikliğe uğratmaz” sözlerini kullandı. (DHA)