Bayan olmak! Anne olmak! Her şey olmak! Kendin olamamak!
Kadının toplumda değişen kimlikleri içinde “anne olma” evresinin altını çizen öyküyü, farklı coğrafyadan ve statüden olan iki bayandan mizahi bir anlatımla izliyoruz. Fok derisini (Ruh derisi) kaybetmiş bayanların arayışı, uyanışı. Kendine kavuşma, kavuşabilme hikayesi!
2024’te Direklerarası Tiyatro Ödülleri’nde “Farkındalık Yaratanlar Ödülü”ne layık görülen “Fok Derisi KAVUŞMA!” isimli oyunu, oyunun yazarı ve yönetmeni Esra Şengünalp ile konuştuk.
Esra Şengünalp ‘KENDİ KENDİME BİR GÜNCE ÜZERE YAZIYORUM’
“Fok Derisi KAVUŞMA!” nasıl ortaya çıktı? Bu türlü bir oyun yapmaya nasıl karar verdiniz?
Oyunu yapmaya karar vermeden evvel farklı tiyatro kümeleriyle çalışan yalnızca bir oyuncuydum. Artık bu oyunun yazarı, yönetmeni, oyucusu ve yapımcısıyım. Ve “Fok Derisi KAVUŞMA!” sebep oldu ki Tiyatro Us’u kurdum. Alışılmış ki tüm bunlar yazmaya karar vermekle başladı. İçimde oyunculukla birlikte öteki bir şeyler yaratma isteği vardı. 30 yaşında evli bir bayan oyuncu olarak mesleğime orta vermek istemiyordum. Hormon mu, toplumsal beklenti mi? “Evlendin, ee çocuk ne vakit?” sorusu kulaklarımda çınlarken bu soruyu kâğıda döktüm öylesine. İçimdeki badireyi, soruları kendime terapi üzere. Aklımda bir oyun yazmak ve ben bu oyunu da oynarım yok. Büsbütün kendi kendime bir günce üzere yazıyorum. İkiye böldüm kendimi ve kâğıdı. Bir tarafta anne olmak isteyen bir bayan. Bir tarafta meslek kederinde oyuncu bir bayan yazmaya başladım derken yazma tekniği ilerledi, mani olmalı, çatışma olmalı vs… Birinci yazdıklarımı okuttuğum Yiğit Sertdemir hocam ve birkaç arkadaşımın söylediği şeyler üzerinden yüreklenip sıkıntıyı ciddiye aldım. Farklı bir hal aldı yazdıklarım, artık bir tiyatro metnine dönüştü. Süreç çok uzun. Oyunu yazarken Dilek karakterinin (çocuk sahibi olmak isteyip biyolojik maniler yaşayan bir kadın) öyküsündeki araştırmalarımda o kadar bütünleştim ki yazarken karakterle, “Böyle şeyler yaşayan insan ne çokmuş! Yalnızca ben üremeli miyim? Çocuk yapsam mesleğim nasıl, işim?” vs. soruları o kadar anlamsızlaştı ki bende. İsmi da Dilek, oyunda ismini ve kıssasını kullanmama müsaade veren çocukluk arkadaşımın yaşadığı tüp bebek tedavileri, erken devir kısırlık teşhisi ve daha nicelerini yaşayan milyonlarca insanın kıssaları beni çok etkiledi ve kendim anne olmaya karar verdim. Hamileliğim boyunca da yazma kıssası devam etti. Aslında anne olup olmama probleminin derin kanısı dolaylı yoldan bu oyunu yazmakla başlıyor ve sonrasında kendi kızım Maya ve “Fok Derisi KAVUŞMA!” arka arda doğuyor. Alışılmış ortaya pandemi ve benim anne oluşum girdi. Anne olduktan sonraki bakış açısı ve tecrübeler oyunu baştan yazmaya itti beni. Meslek peşindeki yazdığım başka oyuncu bayan karakter gitti (ki bu kıssalar yapıldı, yapılmaya devam ediyor) yerine Türkmen Bakıcı Gül geldi. Apayrı bir bayan kıssası ve daha evvel de anlatılmamış. Sonra ikisinin sıkıntısı, iç içe geçişi, anlattıkları sıkıntıların istikrarı daha manalı oldu. Aile, yuva, kimlik… sorular arttıkça gerçek hayatta fok derisine daha çok yaklaştı bayanlar ve tüm oyun. Derken çıkan bu.
Sahneyi Gamze Dar’la bir arada paylaşıyorsunuz. Onunla yolunuz nasıl kesişti?
Gamze, Mimar Sinan’dan periyot arkadaşım. Konservatuar devrinde yakınlığımız olmamıştı. Oyunu yapmaya karar verdiğim periyotta katıldığım bir workshop’ta karşılaştık. Görüştüğüm öteki oyuncular da vardı ancak işte zamanlama. Gamze’yle başladı seyahat. Hiçbir müsabaka tesadüf değil hayatta. Buna inanıyorum. Birbirimize çok yeterli geldik.
‘SADECE DİŞİ KUŞ YAPMIYOR YUVAYI’
Oyunda farklı ülkelerden ve sosyoekonomik seviyeden gelme iki bayan var. Birinci etapta onların farklı kaygılara sahip olduklarını düşünüyoruz lakin vakit içinde ikisinin de aslında birebir yolu değişik patikalardan yürüdüklerini görüyoruz. Öykülerimiz anlatıldıkça birbirine mi benziyor yoksa?
Hikâyelerimizi paylaştıkça hemhal oluyoruz. Öykülerimiz tüm canlılarla birlikte “yansımalarımız” diyebiliriz aslında. Birbirimizden şifa alabiliyor, birbirimize yol gösterebiliyoruz, bu çıkarımları yapmak isteyene alışılmış. Tam olarak kedere deva olmasa da seyahati kolaylaştırabilir. Bayanın kaygısı dünyanın birçok yerinde benzerlikler gösteriyor. Buradaki kıssada de aile olma, olabilme ve annelik sıkıntısında, evet, birçok insanın sancısı, öyküsü farklı kederlere sahip olsa da birebir. Oyunda kırlangıçlara baktığımızda her şey yolunda. Yuvalarını birlikte inşa ediyor, ürüyor, göç ediyor, hep
birlikte uğraş ediyorlar. Yalnızca dişi kuş yapmıyor yuvayı.
Oyunun en sevdiğim taraflarından biri de izleyiciye slogan atmaması. Karşımızda “kahraman kadınlar” da bulunmuyor. Karakterler çelişkileriyle, güzel ve berbat yanlarıyla bir ve gerçekler. Biraz karakterlerden konuşalım mı?
Böyle düşünmenize çok memnun oldum. Oyunun birçok monologlardan oluştuğu için hatta didaktik olmasından bile korkmuştum.
Kadın “Kadını anlayın!” öfkesiyle değil, tam da olduğu, hissettiği biçimiyle var sahnede. Hayatın içinde sorun neyse onunla nasıl hissettiklerini, onları ruhsal olarak anlayabileceğimiz çok şeffaf bir biçimde yazmaya çalıştım. O yüzden çok gerçek. Hayatın içinden. Hatta erkeğin de haklı olduğu kısımları çok ince bir halde aktarmaya çalıştım. Oyunda kahraman bayanlar, adamlar yok. İnsan olmak var.
İki bayan. Farklı coğrafya ve statülere sahip 30’lu yaşlarda. Biri çocuk sahibi olmak isteyen ancak biyolojik ve ardından ruhsal maniler yaşayan bir beyaz yakalı bayan Dilek. Hoş bir meskene ve eşe sahip ancak o konutun yuva olabilmesi, tamamlanabilmesi için bir çocuk gerek ve sonra gerçeklerle yüzleşmek.
Diğer karakter Gül. Türkmen bir yatılı bakıcı bayan. Kocası ve çocuğu var. Eksik olan bir yuva. Eksik olan bir ortada olabilmek. Birebir çatı altında yaşayabilmek ancak o memleketini, çocuğunu, kocasını bırakıp oburlarının yuvasında oburlarının çocuklarına bakıcılık yaparak bu yuvayı tamamlayabilecek. Ya da tamamlayabilecekler mi? Tamamlanınca ne oluyor? Bir ortada olunca da neler oluyor görüyoruz. Ne olmuyor? Öteki kaygılar başlıyor. Öteki yüzleşmeler. Çatışmalar, zıtlıklar, aynılıklar. Yansımalar. Ancak sıkıntı öze dönüyor işte insanın kendine. Aslında kendini tamamlayabilmesine, kendine kavuşmasına.
‘ASIL YURDUN NERESİ?’
Azerbaycanlı bebek bakıcısının çatışması ayrıyeten bahse kıymet. O, öteki karaktere göre hem çekirdek ailesinden hem de bir çeşit geniş aile olarak okuyabileceğimiz ülkesinden ayrılmış durumda. Anneliğe bir de göçmen personelliği eklenince sıkıntı farklı bir yere evriliyor, yanılıyor muyum?
Ben Türkmen olanı tercih ettim. Lakin fark etmez Azerbaycan, Filipinli vs. onların gayreti, anne olma hali, evet, daha farklı. Kendi çocuklarını göğüste bırakıp oburlarının çocuklarına bakan anneler onlar. Sadece çocuğunu değil, evet, kocasını, tüm ailesini, ülkesini bırakıp buraya çalışmaya geliyorlar. Sıkıntıları kendi ailesini içine sokabilecekleri bir yuva inşa etmek. Dilek’in tarafından baktığımızda her şeyi, yuvası, kocası var ve kendi toprağında lakin içinde çocuk olmayan bir konut. Çekirdek aileyi tamamlayacak bir eksiklik. Bu bir eksiklik mi? İkisini bir çatı altında hissettikleri eksiklikleriyle birleştirmeye çalıştım. İkisi de bir yuvayı tamamlamaya çalışıyor farklı kederlerle. Fakat tamamlanınca
ne oluyor? Aslında sahiden istedikleri bu mu? Evet, bakıcı karakterinin anne olması sıkıntısı dışında birçok öteki kaygılara değinebilmiş oldum. Göçmen personelliği sorunu dünyanın birçok ülkesinde yaşayan aileleri de kapsıyor.
Asıl soru, asıl yurdun neresi? Hepsini izliyor, görüyoruz. İkisinin de kaygılarında çocuğuna kavuşmak varken. Birinin varken kavuşamıyor, başkası olmayan bir çocuğa kavuşmayı bekliyor. Çocuklar fok derisini (ruh derisini) bulmalarını sağlıyor. Fark etmelerini sağlıyor yani. Masalda da bu türlü ya. Sonra özünde problem kendine dönüyor insanın. Kendi kalbi. Kendi yurdu, yuvası. Gerçek kendine kavuşabilme öyküsü. Gül de artık finalde idrak etmeye başlıyor, yaşadıklarından sonra bir dönüşüm geçiriyor. Fark ediyor artık kimi şeyleri.
Oyunda farklı sebeplerle kocalardan çok keder yanılıyor. Fakat baştaki dış ses haricinde oyunda bir erkek bulunmuyor. Aile içinde gereğince sorumluluk üstlenmeyen erkeği, oyuna da sokmadınız, diyebilir miyiz?
Hiç bu türlü düşünmemiştim. Fakat kederimiz kocalar değil, evet, tahminen biraz babalar. Baba olma problemi. Baba ol! Anne gibi! Problemim bayanın karşısında erkeği dışlamak asla değil. Derdim toplum. “Bir çocuğa bakmak için bir köy gerek” kelamını hatırlatmak isterim. Tam da bu. Gebe diye, evli diye, anne diye mesleğinden, arkadaş etrafından, toplumdan uzaklaştırılan bayan. Ya da birtakım babaların gözünden; “Parasını verdim, bakıcı var işte, daha ne istiyorsun”a karşı, aile olmaksa sorun, paylaşalım hayatı her şeyiyle. Bayanın, annenin yükü çok fazla. Vicdanı çok ağır, paylaşalım. Oyunun başında o konutun balkonuna yuva yapan kırlangıçlar üzere. Yuvayı dişi kuş yapmasın. Dediğim üzere, yalnızca babalar değil, toplum, sistem, eski annelerimiz de. Bizleri, onları yetiştiren anneler, babaanneler, anneanneler…
‘KENDİNE TEKRAR KAVUŞABİLME MESELESİ’
Oyuna ismini de veren fok derisi metaforundan bahsedelim mi biraz da? Ruh derisini kaybetmek ne demek?
“Fok Derisi” bir İskandinav miti. “Kurtlarla Koşan Kadınlar” kitabında da yer alan bu anonim masal beni yazmaya, üretmeye iten bir güç. Değer verdiğim, sevdiğim bir masal. Oyunda da bir yerde küçücük de olsa kullanmak istedim. Bana kattıklarıyla bir selam! Hem kitaba hem masala. Hayatta bize biçilen rollerin, kimliklerin içinde özümüzü, kendi kimliğimizi unutuyoruz bazen çaldırıyoruz bazen kaybediyoruz. İşte onu fark etme anı ve yine bir arayış, uyanış! Fok derine, ruh derine kavuşma isteği. Kendine tekrar kavuşabilme sıkıntısı diyebiliriz.
Oyuncular kendi kıssalarını bir meddah edasıyla izleyicilere anlatıyorlar. Birebir meskende yaşadıkları hâlde birbirleriyle çok az irtibat kuruyorlar. Bu türlü bir anlatım biçimi benimsemenizin nedeni ne?
Seyircinin gözüne bakarak bu öyküyü paylaşmak inanılmaz hoş. Her oyun, her seyirci, farklı gözlerde kendini bulmak ve anlatmak, onlarla bir arada oyunun gücü, his durumu çok başkalaşıyor. Harikulade tecrübe. Aslında başlarda farklı başka monologlar halinde ilerlese de her biri çatışmasıyla, emsal durumların farklı hayatlarda söylediği kelamla, rejisiyle bir diyalog. Çok bütün. Dramaturjisi gereği de. Oyun birebir yerde farklı vakit dilimlerinde geçiyor. Finalde vakit, yer ve oyuncular birleşiyor. Öykümü anlatış biçimimde hem de seyirlik olmasını destekleyeceğinden bu türlü bir matematikle kurgulamayı tercih ettim.
Son vakitlerde neler yapıyorsunuz? Yeni çalışmalarınız hakkında bilgi verir misiniz?
Çok heyecanlı. Madem sordunuz birinci paylaştığım kişi oldunuz. (Eşim dışında.) Yeni bir oyun yazmaya şimdi başladım. Çok taze. Ancak kalbim güm güm. Uzun vakittir notlarım, bir sürü fikirler havada uçuşuyor, kimileri not kâğıtlarında bekliyordu. Merakla hangisi, ne vakit beni tutkuyla peşinden sürükleyecek diye beklerken… Olan oldu. Birebir hevesin, heyecanın devam etmesi dileğiyle diyelim.
Yazma işinde de yeniyim. “Fok Derisi KAVUŞMA!” birinci oyunumdu. Mazisi, çalışması çok uzun bir mühlet.(4 yıl yazma süreci) Bunu bilemiyorum. Birkaç ay mı? Yıl mı? Fakat değerli olan yola çıkmak. Bu heyecan. Umarım bu çok kısa sürer de sizlerle çabucak paylaşabilirim. Yani bu ortalar çok ağır. Meczup üzere niyetler. Bir sürü kitap. Daha çok okumam gereken kitaplar, araştırmalarım var. (Yazma sürecinde bu en sıkıştıran şey oluyor.) “Fok Derisi KAVUŞMA!” bu ortalar ağır, Bayan Oyunları Şenliği kapsamında turnelerimiz var. Ve Tiyatro Us’un art plandaki işleri. Doğal ki annelik, günlük sorumluluklar, zorunluluklar zorluyor. Şükür. Seviyorum bu hali. Daha yeterli bir ben olmaya, anlamaya, anlatmaya, biz olmaya, şifa olmaya, ilham olmaya devam. (Bu proje sayesinde etrafımdan sıkça aldığım en hoş iltifatlardan.) Sevgiler.